13 december 2020. De Reuzen van Schiedam; stadswandeling met Els.

Het volgende stadswandeling-project was (op aanraden van mijn moeder), in Schiedam. Hoewel mijn opa van vaderskant in Schiedam is geboren en getogen, was ik nog nooit in Schiedam geweest. Mijn vriendin Els uit Dordrecht was direct te vinden voor een stadswandeling in die plaats en ik belde het VVV of ze een boekje van een historische wandelroute hadden. Dat hadden ze zeker, maar zelfs als ik extra porto wilde betalen, wilden ze het niet opsturen. Op zondagen gaat de VVV open om 12 uur dus stonden Els en ik keurig om 12 uur daar voor de deur. DICHT. Terwijl ik de dag ervoor nog even gebeld had of ze wel echt open zouden zijn.

Het VVV gebouw in Schiedam was gevestigd in De Waag. De eerste waag in Schiedam (1339) was in een ruimte onder het Stadhuis. In 1579 verhuisde de Waag naar de oude doopkapel van de Grote Kerk, waar hij nog steeds zat;

We besloten maar eerst een 'rondje om de kerk' te lopen in de hoop dat er nog wat leven in de VVV zou komen. De Grote Kerk (ook wel St Janskerk genoemd) is een driebeukige hallenkerk, die werd gebouwd op de plaats waar in de 13e eeuw al een kerk had gestaan. De bouw van de huidige kerk werd in 1335 begonnen. Bij de grote Schiedamse stadsbrand van 1428 werd de kerk deels vernield. In 1434 werd, ter nagedachtenis aan Liduina van Schiedam, de Liduinakapel aangebouwd. Tijdens de reformatie kwam de van oorsprong katholieke kerk in handen van de protestanten. 

Helaas was de kerk niet open voor bezichtiging. We liepen op ons gemak er omheen en de achterkant was eigenlijk het mooist;

 

Het was inderdaad een grote en vooral lange kerk. Toen we er omheen hadden gelopen was het waaggebouw nog steeds dicht, dus we bestudeerden de plattegrond om zelf maar een route uit te stippelen, toen er opeens leven in de Waag kwam en de deur open ging. We kochten het wandelboekje en opgewekt gingen we op pad. Eerst de straat overgestoken waar het Stadhuis stond;

Het stadhuis is in de 16e eeuw gebouwd maar de gevel stamt uit 1782, net als de koepelvormige daktoren. Het wapen met de 3 zandlopers boven de deur is in de 19e eeuw aangebracht. Het wapen werd naast het wapen met de leeuw van Henegouwen gebruikt, onder meer voor het waarmerken van haringnetten. Els staat voor de ingang;

Het stadhuis wordt nog uitsluitend gebruikt voor huwelijksvoltrekkingen, vergaderingen en representatieve doeleinden.

Vervolgens kwamen we langs het Zakkendragershuisje (met rood dak);

Het huis ligt aan de Oude Sluis, het oudste deel van Schiedam. Omstreeks 1250 legde edelman Dirk Bokel in zijn polder 'Riviere' een dam om zijn vis- en jachtgebied te beschermen tegen de zee. Deze lag waar nu de straat genaamd 'Dam' is, ter hoogte van de Oude Sluis. Door de dam konden schippers de Schie niet verder opvaren waardoor er een drukke overslaghaven ontstond. In 1275 gaf gravin Aleida de nieuwe nederzetting stadsrechten en de naam Scyedam. Nadat de dam in de Schie werd geplaatst, moesten er veel schepen worden overgeladen. De zakkendragers verenigden zich in 1316 in het Sint Anthonisgilde en kregen in 1699 een eigen Gildehuis. Het huidige gebouw dateert uit 1725 en beschikt nog over de originele 'smakbak'. Door te smakken (=dobbelen) werd het werk eerlijk verdeeld. Een zakkendrager zonder bijnaam was geen zakkendrager. Bij een naam als Broer van Hein kun je je iets voorstellen, maar ook namen als Pa's Lam, De Omgekeerde en Sint Maria Beeldje kwamen voor. In 1939 werd het gilde opgeheven. 

Op de brug uit 1903 zie je de sluisdeuren (uit 1778) en hierachter staat het beeld 'De Zakkendrager' (1987);

Een stukje verderop staat de Korenbeurs (1792). In de frontongevel zie je Neptunus en Mercurius, de Romeinse goden van de zee en de handel. In de Korenbeurs werden moutwijn, alcohol en granen verhandeld. In 1918 sloten de deuren van de beurs vanwege de goedkopere productie van melasse-alcohol uit suikerbiet. Er zit nu een bibliotheek;

Hierna kwamen we bij molen de Vrijheid (1785), een mout- of brandersmolen en tot 1917 als zodanig in gebruik. Na de 2e WO werd hier veevoeder gemalen. Sinds 1974 is deze molen als bakkersmolen in gebruik en sinds 1987 ook weer als brandersmolen. De inrichting is sinds de bouw nagenoeg ongewijzigd gebleven. Het beeldje in de stichtingssteen is de Griekse godin Palias Athena, symbool van de vrijheid (foto links onder).

 

200 meter verderop kwamen we bij Molen de Noord, de hoogste molen ter wereld. Het is één van de bewaard gebleven Schiedamse brandersmolens. De molenaar vermaalde het mout tot moutmeel waarna het in de branderij verwerkt kon worden tot moutwijn. In 1447 stond hier een houten molen; in 1707 werd het hout ingeruild voor steen. De stenen brandersmolen werd in 1803 weer vervangen voor de huidige, hogere molen De Noord. Het bovenste puntje van de wiek reikt tot 44.55 meter;

Achter de molen staat een spoelingschuit en spoelingbak. Spoeling is het restproduct van branderijen en hoogwaardig veevoer. (De beste koeien en varkens waren de dieren die met de spoeling uit de Schiedamse branderijen werden gevoed). Het werd opgeslagen in spoelingbakken en met spoelingschuiten vervoerd naar de boeren in het Westland;

 

Tegenover de spoelingschuit staat voormalig Mouterij de Goudsbloem. In deze mouterij, uit de 2e helft van de 18e eeuw, werd de gerst ontkiemd en vervolgens gedroogd voor het in de molens werd verwerkt tot moutmeel en naar de branderijen kon;

 

200 meter verderop staat de volgende molen; de Nieuwe Palmboom. Hij werd gebouwd in 1781 en brandde in 1901 grotendeels af. In 1992 is de molen weer opgebouwd en weer maalvaardig. 

Dit enorme pand staat te koop. Er worden 4 appartementen van gemaakt;

Hierna liepen we naar het Doeleplein, met de St. Joris Doele (1742). Hier stond het middeleeuwse verenigingsgebouw van de schutters van het Sint Jorisgilde. In 1907 werd de schutterij opgeheven. Tot 1939 zat in dit pand het Stedelijk Museum Schiedam, waarna het pand na een brand in de jaren zeventig dreigde te verpauperen. Het gebouw is nu in volle glorie gerestaureerd en wordt als woonhuis/restaurant/winkel gebruikt;

Aan de waterkant van het Doeleplein staat molen de Kameel. Deze laatste aanwinst werd tussen 2008 en 2011 vanaf de grond af wederopgebouwd naar voorbeeld van historische tekeningen. De molen wekt elektriciteit op en kan graan malen;

We liepen langs 'Weet of wacht'; een pand in neorenaissance stijl en trapgevel uit 1915 en heeft vooral dienst gedaan als presentatie- en representatieruimte van brander distillateur De Koning (later Bols). Boven de deur staat de wijze tekst; 'Oordeel niet voor 't tijd is, dus weet of wacht.'

Vrouwen van brandersknechten mochten voor de was en het boenen gratis warm water komen halen bij de branderij. Niet zelden 'vergisten' zij zich in het kraantje en gingen met een emmertje moutwijn naar huis.

We kwamen langs het Proveniershuis (1761). Hier stond vroeger het leprozenhuis. Toen er geen lepra meer voorkwam in Nederland, is het gebouw het onderkomen geworden van ouderen uit de middenklasse, die zich hier konden inkopen en bewoning en verzorging genoten. Na een brand in 1981 is het gebouw gerestaureerd en het hofje bestaat nu uit woningen voor één- en tweepersoons huishoudens en een partycentrum in het achterhuis;

 

We liepen langs de ruïne van het kasteel Huis te Riviere. Omstreeks 1260 liet Vrouwe Aleida van Henegouwen op deze plaats haar kasteel bouwen. Nu rest alleen de onderbouw van de bakstenen woontoren omdat in 1575 het kasteel door Schiedammers werd verwoest uit vrees dat de Spanjaarden het in handen zouden krijgen. De ruïne is prachtig maar ze hebben er monsterlijke gebouwen omheen gebouwd op nog geen meter afstand. Wie dat verzonnen heeft...;

Om de hoek staat de Liduina basiliek (1881), de enige basiliek in Zuid Holland. Helaas was deze kerk ook dicht. In de basiliek bevindt zich de Liduina devotieruimte met haar relikwieën. Liduina (1380-1433) is de bekendste Nederlandse heilige die in 1890 heilig is verklaard. Op 15 jarige leeftijd is ze tijdens schaatsen gevallen en brak een rib waarna ze koudvuur op liep. Hierdoor bleef ze de rest van haar leven verlamd en aan bed gekluisterd. Na een paar opstandige jaren gaf zij steun aan chronisch zieken en kreeg zij stigmata en visioenen. Liduina is de stadsheilige van Schiedam en de beschermheilige van de zieken, de armen en de schaatsers.

  

Toen we de Lange Haven opliepen zagen we 2 verlaten stoeltjes staan met uitzicht op de Schiedamse gracht 'Lange Haven', gekanaliseerd tussen 1336 en 1339 als verbinding tussen de Maas en de Schie. Wij besloten hier onze meegenomen lunch op te eten. We waren inmiddels al ruim 2 uur op pad. 

We hadden gehoopt op een sanitaire stop in het winkelcentrum de Passage maar dat was hermetisch afgesloten.

De meeste panden aan weerskanten van het water zijn 200-400 jaar oud. Het waren voornamelijk pakhuizen en bedrijven van welgestelde branders en distillateurs. Veel pakhuizen aan de Lange Haven zijn verbouwd tot woningen, bedrijfsruimten, winkels of restaurants;

De Appelmarktbrug is één van de drie dubbele gietijzeren ophaalbruggen in Schiedam. De brug is rond 1860 gebouwd. De 3 Schiedamse bruggen zijn de oudste Nederlandse voorbeelden van dit type brug in ons land. Wanneer een boot door de haven vaart, trekken 2 brugwachters deze brug met de hand omhoog;

Pakhuis Zeeland en Pakhuis Gelderland dateren uit de 18e eeuw. De klokgevels zijn gerestaureerd en hebben een gevelsteen met het wapen van Zeeland, respectievelijk het wapen van Gelre;

Achter de classicistische branderijgevel uit de 1e helft van de 19e eeuw zit 'De Bonte Koe Chocoladekunst'. De grondvaten zijn nog aanwezig en waar vroeger de moutwijn werd gestookt werkt nu een chocoladekunstenaar. Er was ook een tafel met chocolade eten. Zelfs de hammen waren van chocola;

 

De Havenkerk uit 1824 heeft een Toscaanse zuilenportiek en in de fronton het niet te missen alziend oog. Binnen zijn het altaar, apostelbeelden en een preekstoel van rond 1850 te bezichtigen (maar niet vandaag). Het alziend oog in de gevel was een even mysterieus als angstaanjagend onderdeel van de Schiedamse opvoeding; 'Pas maar op; het oog kijkt naar je en ziet alles';

 

Naast de kerk staat het nationaal Jenevermuseum. Het pand dateert uit 1794 en was tot kort voor de brand in 1985 als distilleerderij in bedrijf. Voor 1794 stond hier een kleinere branderij, waarin vanaf 1769 moutwijn werd gestookt. Na de brand in 1985 werd het pand hersteld en gerestaureerd om onderdak te kunnen bieden aan het Jenevermuseum, een museum en ambachtelijk bedrijf in één. We wilden er wel in maar de museumkaart van Els was verlopen en ze konden hem daar niet verlengen. Dus snuffelden we wat rond in de leuke winkel en liepen we weer door. Maar omdat in het museum een authentieke, werkende branderij zit zoals er rond de eeuwwisseling een paar honderd in bedrijf waren in Schiedam, willen we er wel eens voor terug komen;

Een paar huizen verder stond het Nationaal Coöperatie Museum. Het is gevestigd in een winkel uit 1891. Binnen vind je een winkeltje met producten uit grootmoeders tijd en onder andere een arbeiderswoonkamer anno 1920. Je kunt er een beeld krijgen van de opkomst, de bloei en de neergang van de Coöperatie in Nederland gedurende meer dan 100 jaar. Het snoepwinkeltje zag er veelbelovend uit maar ... helaas ... dicht;

 

Aan de overkant van het water stond een koopmanshuis, gebouwd aan het eind van de 18e eeuw. In het bovenlicht is een Hermeskop aangebracht, de Griekse god van de handel. Bij de daklijst zijn de Romeinse goden Neptunus en Mercurius te bewonderen;

Het Stedelijk Museum van Sliedrecht zit in het voormalige Sint Jacobs Gasthuis uit 1547. Tot 1934 heeft het dienst gedaan als verzorgingstehuis voor zieken of 'arme miserabele personen' en sinds 1640 voor 'oude gebreckelijcke menschen'. Na 1672 werden hier ook gewonde soldaten en zeelieden opgenomen. Het huidige gebouw dateert uit 1789 maar stond in de stijgers;

Hierna liepen we naar de museummolen 'de Walvisch'. We wilden hem alleen van buiten bekijken en even een blik werpen in de museum winkel, maar toen zagen we... EEN TOILET. Tja, daar had Els toch wel 7.50 Euro voor over! Dus wij het museum in. 

De walvis is een stenen stellingmolen uit 1794 die boven de stad uit torent om tot eind 19e eeuw mout te kunnen malen voor de brandersindustrie. Het gemalen mout werd vervolgens gebruikt om jenever te maken. In 1996 verwoestte een brand de molen die in 1999 weer volledig is herbouwd. De molen ligt aan het eind van de Walvisstraat, die niet naar de molen genoemd is, maar de molen naar de straat. Tot de 18e eeuw hield Schiedam zich bezig met de Groenlandse walvisvaart.

  

Nadat we de toilet uitgebreid bezocht hadden liepen we de trap op naar de eerste afdeling, de inpakzolder;

Hierboven was er een ruimte waar je een panorama film kon bekijken over de 'Reuzen van Schiedam'. Het was leuk gedaan; geprojecteerd op de ronde molen-muur;

Je kon ook in een molenrad vakjes openen waarna er uitleg te voorschijn kwam over molen-zaken.

Op de volgende afdeling kwam de molenaar aan zetten die uitleg gaf over hoe het nu werkte met de molenwieken en hoeveel raderen je wel niet nodig had om de maalstenen hun werk te laten doen;

  

Hij demonstreerde hoe de zakken graan naar boven werden gehesen (40 kilo)

  

 

Hierboven zie je de maalstenen; het graan wordt vanuit de houten pijp boven de steen erin gegooid en het meel kwam via de uitstekende, houten bak er weer uit, in de zak die al klaar hing.

Op dit niveau kon je ook naar buiten;

 

Je had behalve op Schiedam uitzicht over Rotterdam, Delft en Vlaardingen terwijl de wieken met een slagritme van 60-80 omwentelingen per minuut voorbij suisden.

Hierna legde de aardige molenaar uit hoe je de wieken stil kon leggen en hoe je de snelheid van de wieken kon regelen door het doek aan de wieken te reven. Hij vertelde dat hij elke dag in de wieken klom om dit te doen. Wij griezelden van het idee. Hij vroeg ons of wij de gele omheining al aangeraakt hadden. Nou... nee... we keken wel uit om zo dicht bij de rand te komen. Hij zei; dus eigenlijk kan die omheining er wel af... niemand die er ooit in de buurt komt! Hoogtevrees is een probleem van je hersenen. Eigenlijk bestaat het niet. 

 

Jaja... we bleven lekker waar we stonden!

Toen we weer buiten stonden was het al 4 uur en hadden we op een paar pandjes na de hele wandeling voltooid. Op weg terug naar het station zou Els die nog even bekijken en ik stond in de wijk schuin achter de molen geparkeerd, dus namen we afscheid.

Superdagje!